بهمن احمدی‌‌امویی
صدسال پیش وقتی محمدمیرزا کاشف السطنه سفیر ایران در هند حدود 4000 نهال بوته چای هندی را با مشقت فراوان و از طریق بندر بوشهر و سپس با استفاده از تعدادی قاطر به لاهیجان آورد، هیچ کس فکر نمی‌کرد که کشت و تولید چای در ایران رایج شود و از این طریق بتوان نزدیک به دو سوم میزان مصرف داخلی را تامین کرد. همچنانکه باور کردن این مساله که پس از یکصد سال از زمان کشت چای در ایران و گذشت بیش از چهل سال از تاسیس سازمان چای کشور به منظور حمایت از تولید داخلی، همچنان بخش اعظم هزینه صرف شده توسط خانوارهای ایرانی به جیب تجار و واردکنندگان چای‌های خارجی می‌رود، خیلی دردناک است.
خیلی‌ها بر این باورند که در طول یک قرن گذشته، به عناوین مختلف عده‌ای که منافع خویش را در واردات چای و سود حاصل از آن می‌دیدند فقط به دنبال این بودند که تجارت چای از رونق نیفتد. اول به رونق تجارت فکر کردند و بعد در آن راستا به تولید بها داده و تولید چای را به واردات و تجارت آن وابسته کرده‌اند.
13 درصد سهم دولت
100درصد زیر نظر دولت
از سال 1337 تاکنون که سازمان چای کشور توسط وزارت دارایی تشکیل شد تا ضمن کنترل و نظارت بر واردات و تجارت چای، سود حاصل از تجارت را به سمتی سوق دهد که تولید داخلی تقویت شود و تا زمانی که سازمان چای از وزارت دارایی به گمرکات و بعد به وزارت بازرگانی و پس از آن به وزارت کشاورزی منتقل شد تغییری در وضعیت تولید چای و رفع مسایل و مشکلات آن صورت نگرفته است.
از مجموع 134 کارخانه که در حال حاضر مشغول به فعالیت چایسازی در کشور هستند. تعداد 10 کارخانه متعلق به دولت و مابقی وابسته به بخش خصوصی هستند. برای احداث 25 کارخانه نیز مجوز احداث صادر شده است. اما به دلیل این که قیمت‌گذاری و سیاست‌های اعمال شده در مورد چای توسط شورای اقتصاد و اجرای آن‌ها توسط سازمان چای و وزارتخانه‌های دولتی گرفته می‌شود، در واقع کارخانه‌های متعلق به بخش خصوصی تا ایفای نقش یک حقل‌العمل کار ساده تنزل اعتبار پیدا کرده‌اند. نرخ‌گذاری‌های صورت گرفته بر روی انواع چای تولید داخل به گونه‌ای است که تولید چای توسط دست‌اندرکاران تولید آن توجیه اقتصادی ندارد. هرگونه نوآوری، ابداع و نوسازی ماشین‌آلات و تجهیزات نیز به صرفه نبودن تولید در طی سالیان متمادی گذشته به تعویق افتاده است. تمامی این مسایل به همراه عامل مهم سودآوری واردات چای و توجه و تمرکز عمده بر این امر سبب شده که چای ایران توان رقابت و جایگزینی خود با انواع مشابه خارجی در ذائقه و سلیقه مصرفی خانوارهای ایرانی را از دست بدهد.
نوشیدن 190 میلیارد تومان چای در سال
مصرف سرانه چای در ایران 5/1 کیلوگرم است که در مقایسه با کشور آذربایجان که دارای بالاترین میزان مصرف سرانه (حدود دو کیلوگرم) است، جزو ارقام بسیار بالای مصرف جهانی است.
فقط در طول سال گذشته مردم ایران حدود یک هزارو 900 میلیارد ریال برای مصرف انواع چای پول خرج کردند.
از این میان فقط 300 میلیارد ریال آن نصیب دست‌اندرکاران تولیدکنندگان و خانوارهای ایرانی تولیدکننده چای داخلی شده و مابقی یعنی حدود یک هزار و 600 میلیارد ریال آن بابت مصرف انواع چای خارجی پرداخت شده است.
جالب این که آن‌چه که از این مبلغ به جیب تولیدکنندگان واقعی چای خارجی نیز رفته است حدود 400 میلیارد ریال است و بیش از یک هزار و 200میلیارد ریال این مبلغ به جیب واردکنندگان، تجار و موسسات بسیار علاقمند و بانفوذ در امر واردات چای رفته است. میزان واردات در چند سال اخیر به حدی بوده که به گفته رییس هیات مدیره سندیکای کارخانجات چای شمال، اگر دو سال دیگر هیچگونه تولید و وارداتی صورت نگیرد بازار داخل همچنان از انواع چای وارداتی و تولیدی داخل اشیاع خواهد شد.
این در حالی است که هزینه احداث یک کارخانه چایسازی در شرایط فعلی به ازای هر تن ظرفیت حدود 150 میلیون ریال است برای ا حداث یک کارخانه با ظرفیت 30تن نزدیک به چهار هزارو 500 میلیون ریال سرمایه لازم است.
در حال حاضر بیش از 33 هزار هکتار از مزارع شمال کشور به کشت و تولید برگ سبز چای و همچنین حدود 55هزار خانوار در این منطقه به طور مستقیم و غیرمستقیم به تولید چای اشتغال دارند که بین 50 تا 70 هزار تن چای خشک قابل مصرف تولید می‌کنند.
براساس آمارهای ارایه شده توسط سازمان چای این ارقام از سال‌های دهه 30 تاکنون تغییری نکرده است. در حالی که کشاورزان سندیکای کارخانه‌های چای شمال بر این باورند که رشد تولید آن‌ها و ظرفیت چایکاری کشور افزایش چشمگیری یافته است. به نحوی که در طول پنج سال گذشته بین 80 تا 100 هزار تن چای تولید داخل مازاد بر مصرف کشور در انبارهای سازمان چای موجود است و هر سال نیز بر میزان آن افزوده می‌شود.
گفته می‌شود که سازمان چای برای کاهش حجم ذخایر انبارهای خود که پس از گذشت سال‌ها از کیفیت لازم و قابل قبولی برخوردار نیستند، چای تولید شده در هر سال را با موجودی انبار سال‌های گذشته مخلوط کرده و روانه بازار می‌کند که این مساله بر نامرغوب بودن و پایین آوردن کیفیت چای ایرانی افزوده است.
این در حالی است که هر ساله بین 20 تا 30 هزار تن انواع چای خارجی از مبادی رسمی کشور و با مجوز سازمان چای وارد شده و حدود همین میزان نیز به صورت قاچاق و از طریق مرزهای مختلف به داخل کشور وارد می‌شود.
یاورزاده رییس هیات‌مدیره سندیکای کارخانجات چای شمال بر این عقیده است که «تولید در سازمان چای تحت‌الشعاع بازرگانی قرار گرفته است. الان وقتی که برای سازمان چای بودجه‌بندی می‌کنند، به درآمد حاصل از تولید چای داخل هیچ توجهی ندارند. مسوولان این سازمان یا به دنبال این هستند که از یارانه دولتی استفاده کنند و یا این‌که با درآمد حاصل از واردات چای هزینه تولید را بپردازند.»
وی می‌افزاید:" در تمام طول این چهل سال در سازمان چای به تولید توجه بنیادی و ساختاری نشده است."
یکدفعه پس از صدسال
در 27 شهریور سال‌جاری نخستین همایش و نمایشگاه سه روزه بین‌المللی چای به منظور معرفی و شناسایی چای ایران و ارایه راهکارهای علمی، توسط سازمان چای برگزار شد.
یکی از کارشناسان شرکت‌کننده در این همایش در خصوص نحوه برپایی این همایش و دست‌آوردهای آن می‌گوید: "اهداف این همایش در واقع برای معرفی چای ایران و توانایی تولیدکنندگان ایران طراحی شده بود.تاکنون هیچ تبلیغی در مورد چای ایرانی در خارج از کشور صورت نگرفته است (این تبلیغ حتی در داخل نیز انجام نشده است) لازم بود که چنین کاری صورت گیرد."
اما آن‌چه که در عمل اتفاق افتاد خلاف آن بود. کارشناسان خارجی دعوت شده حتی نمی‌دانستند که در ایران چای نیز کاشته می‌شود؛ تعدادی از آن‌ها به ویژه یکی دو کارشناس از کنیا در سخنرانی‌های خود قصد داشتند که ایرانی‌ها را با انواع چای آشنا کنند. آن هم به گونه‌ای که گویا ایرانیان نمی‌دانند چای چیست؟ تمام تبلیغات صورت گرفته معطوف به انواع چای خارجی بود و هیچ نامی نیز از چای ایران برده نشد.
از مجموع 24 سخنرانی صورت گرفته فقط یک عنوان به بیان مشکلات و دورنماهای رشد چای در ایران اختصاص داشت.
ضمن این‌که در نمایشگاه جانبی همایش همه نوع چای خارجی با تبلیغات فراوان وجود داشت و هیچ تبلیغات خاصی بر روی چای ایرانی صورت نگرفته بود.
